Инсонлар ҳар куни бир-бирлари билан учрашишга, мулоқот қилишга, алоқалар ўрнатишга, борди-келдига, ёрдам кутиш ва беришга, дўстлашишга муҳтождирлар. Ҳеч ким жамиятдан узилиб, фақат ўз имкониятларига суяниб яшай олмайди. Ҳатто одамлардан қочиб, тоғ-тошларга, кимсасиз саҳроларга чиқиб кетганлар ҳам барибир кимнингдир ёрдамига, аралашувига, ҳеч бўлмаганда бир оғиз сўзига муҳтож бўлишади. Бирор аёл боласини ўзи туғолмаган, бирор киши ўлигини ўзи юволмаган, бирор киши ёлғизликда бахтли бўлолмаган.

Кишилик жамиятидан узилиб яшашнинг имкони ва иложи бўлмаганидан кейин унинг тартиб-қоидаларига, ёзилмаган қонунларига, урфда қабул қилинган одатларига бўйсунишга, риоя этишга мажбурсиз. Акс ҳолда ҳаммадан ажралиб қоласиз, номингиз яккамоховга чиқади, турмушнинг барча жабҳаларида фақат ўзингизга зарар қиласиз.
Одамларга аралашиш эса кишидан катта масъулият, фидокорлик, бошқалар манфаати билан ҳисоблашиш, ўзгалардан етадиган озор ва азиятларга чидаш каби хислатларни талаб этади. Бунга эришиш учун эса ўзингизни вақти-вақти билан ҳисоб-китоб қилиб туришга ўрганинг, шахсиятингизни тарбиялаш йўлларини изланг, ўзгалар билан ҳисоблашиш учун айрим йўқотиш ва ноқулайликларга кўнинг. Машҳур рус ёзувчиси Лев Толстой: «Доимий равишда фикр жиддий ишлаб туради: рисоладагидай яшаяпманми, дея тинмай ўзимни тергаб тураман», деган.
Одам ўзини мунтазам текшириб, саволга тутиб туриши қийин ва айни пайтда энг зарур машғулотдир. Кўпинча бундай пайтларда ҳатто ҳозиргача ўзингиз ҳам сезмаган жуда кўп қусурларингиз «бўй кўрсатиб» қолади, зудлик билан уларни маҳв этишга киришасиз. Тоққа кўтарилаётган одам ортига қарашга имкон тополмагани ёки бундан қўрққани учун фақат чўққига кўтарилиб олгачгина пастга кўз ташлаб, вазиятни англагани каби ҳаётингизда тез-тез «нафас ростлаш»га тўхтаб, босиб ўтилган йўлларни таҳлил қилиш янги чўққиларни забт этишни осонлаштиради.
Ўзингизни сўроққа тортиш, ишларни ва қилмишларни таҳлил қилиш   фойдангизгина бўлиб қолмай, балки одамлар билан яхши тил топишишда, чиройли муносабатлар ўрнатишда, энг асосийси, ҳамма билан бирдай муроса қилишда кўп асқотади. Бу хислат айниқса ҳозирги шиддаткор давримизда, глобал ўзгаришлар таъсирида одамлар руҳиятида худбинлик, жиззакилик, бошқалар билан ҳисоблашмаслик, ҳасадгўйлик, нафрат каби иллатлар ин қураётган бир пайтда катта эҳтиёжга айланди.
Ҳар бир шахс ўзи учунгина яшамайди, у алоҳида вазифа билан яратилмаган. Шундай экан, энг аввало «фақат менга бўлиши керак», «фақат ўзим биламан», «ҳамма мен билан ҳисоблашиши шарт» деган нотўғри кайфиятлардан батамом қутилиб олиши керак бўлади. 
Айтайлик: сиз поездга чипта олиш учун навбатда турибсиз. Шу пайт бир одам шошилиб келди-да навбатда турганларга эътибор ҳам бермай, туйнукка пул узатди. Унинг бу сурбетлиги сизга қаттиқ малол келгани,  жаҳлингизни чиқаргани, нафсониятингизни пайхонлагани шубҳасиз.
Сиз ҳам бошқа жойда, бошқа бир пайтда худбинларча унинг ана шу қилиғини такрорлашдан олдин бир ўйлаб кўринг. «Тўғри йўл тутдимми, бошқаларга малолим тегмаяптими?» деб ўзингизни саволга тутинг, мулоҳаза юритинг. Шунда ишлар асл ўрнига тушади, чакки қадам қўйишдан чекинасиз, бошқаларнинг ғашига тегиб, ғазабини қўзғамайсиз.
Ёки ҳовлида иморатингизни қўшнингизникидан баланд қилиб қурдингиз, дейлик. Бу офтоб нурларидан тўсиб, уникига соя солади, экин ва дарахтларига зарар етказади, энг ёмони сизнинг назарингиз тушадиган қилиб қўяди. Бундай ҳолда қўшнининг жаҳли чиқиши, азиятингиздан озор топиши турган гап. У ётиғи билан «бир оғиз сўрамай, уйни кўтариб юборибсиз-да» дейиши билан сиз: «Ҳовли меники, қандай хоҳласам, шунақа қураман», дея овозингизни баландлатасиз. 
Энди ўзингизни унинг ўрнига қўйиб кўринг, шунда масала ойдинлашади. Ҳа ўлманг, бу қилиқ сизга ҳам малол келган бўларди, иззат-нафсингизни койитарди. Шундай бўлгач, худбинлик ортидан бошқага зулм етказиб қўйишдан, кўнглига озор беришдан сақланинг. 
Бир куни пойтахт кўчаларидан бирида қизиқ воқеанинг шоҳиди бўлдим: икки қарама-қарши машина аранг сиғадиган торгина кўчада рулдаги икки улфат машиналарини тўхтатиб, қандайдир олди-бердиларини муҳокама қила бошлашди. Ҳар икки машина ортидан келаётган бошқа ҳайдовчилар бирор муҳим гапи бўлса, тезда тугатиб йўлни бўшатса керак, деган хаёлда аввалига сабр билан бироз кутишди. Аммо икки фаросатсиз улфатнинг гапи тугай демасди. Бунинг устига улар жиддий масалани эмас, бир кун аввалги футбол ўйинини муҳокама қилишаётган экан. Шунда ортдаги ҳайдовчилар бараварига машиналарини «ду-дут»лашишга тушишди. Икки ошна тинчлари бузилгани учун бошқа ҳайдовчиларга ўқрайишганча йўлларига кетишди. 
Бу хурмача қилиқни нима деб изоҳлашга ҳам ҳайронсан. Афсуски, кишилар орасида ана шулар каби фақат ўзини ўйлайдиган, бошқалар манфаати билан ҳисоблашмайдиган, «менинг ишим битса бўлди, бошқа билан нима ишим бор», «мендан кейин дунёни сув босиб кетмайдими» қабилида ўйлайдиганларнинг ҳам борлиги сир эмас. Худбинлик, манфаатпарастлик иллатидан халос бўлинмас экан, жамиятда тотувлик, аҳиллик, муроса ҳақида гапириш ноўрин. Бир оқил киши айтганидай, «Одамларга фойда келтирмаётган экансан, ҳеч бўлмаса зараринг ҳам тегмай турсин».
Одамлар феъл-атвор, юриш-туриш, хулқ-одоб, ҳатто ташқи қиёфаларига кўра ҳеч қачон бир-бирига ўхшамайди. Улар нимаси биландир албатта бир-биридан фарқланади. Бу эса улар ўртасида уйғунлик, аҳиллик, ўзаро келишув, муқобиллик, баҳамжиҳатлик ҳисларини шакллантиришда маълум қийинчилик ва муаамоларни келтириб чиқаради. 
Шундай экан, жамиятда фикрлар муштараклиги, ўзаро мақбул муросагўйлик ва тотувликни жорий қилиш учун ҳар бир киши бошқалар манфаати, хулқ-атвори, мавқеи билан ҳисоблашишга мажбур бўлади. Акс ҳолда бундай жамиятда ҳеч қачон барқарорлик, осойишталик, чин инсоний муносабатлар қарор топмайди.
Масалан, уч-тўрт киши бир том остида яшашга маҳкум бўлган оилани олиб кўрайлик. Агар оила бошлиғи ҳисобланган эр худбин бўлиб, оиладагиларнинг инон-ихтиёри ва манфаатларини, ҳақлари ва ички туйғуларини фақат ўзига бўйсундирилишини талаб қилса, бундай оилада ҳеч қачон фароғат ва аҳиллик бўлмайди. Ёки аксинча эр ва фарзандлар фақат оила бекасининг чизган чизиғида юришга мажбурланса, бу оилада ҳам чинакам инсоний муносабатларга путур етади.
Сен атрофингдагилардан ниманидир талаб қилаётган бўлсанг, бошқалар сенинг туйғуларинг, ички оламинг, борингки, эҳтиёж ва манфаатларинг билан ҳисоблашишларини истаётган бўлсанг, марҳамат қилиб сен ҳам уларга шундай йўсинда жавоб қайтар! 
Меҳнат жамоаларида ҳам кўпинча бу борадаги адолатсизликларга дуч келинади. Бошлиқ ёки етук мутахассис айрим ҳолларда ўзининг мавқеи, жамоадаги обрў-эътиборига суянган ҳолда бошқаларнинг иззат-нафсини койитаверса, уларнинг ҳақ ва манфаатларига тажовуз қилаверса, бундай жамоадан одамлар безиб, у пароканда бўлиб кетади. Чунки ҳозирги шиддаткор асримизда ҳамма соҳада зўриқиш (стресс) кучайгани боис одамлар ўз тинчлиги-осойишталиклари, саломатликларини, ишхонадаги ижодий ва самимий муҳитни анча қиммат баҳолайдиган бўлиб қолишган. «Оч қорним – тинч қулоғим» мақолининг мавзуимизга доир ҳикмати ҳам бор.
Булар бежизга эмас. Сабаби, бир кишининг худбинлиги (айниқса у бошқалардан бир поғона устун бўлса) унинг қўл остидаги ёки атрофидаги жуда кўп кишиларнинг оромини ўғирлаши, асаби ва кайфиятини бузиши, соғлигига зарар етказиши мумкин. Москвадаги Россия Фанлар академиясига қарашли А. П. Мясников номли терапия институти маълумотларига кўра, юрак хуружи (миокард инфаркти) хасталикларининг 80 фоизи руҳий жиҳатдан олинган жароҳат, ёки узоқ давом этган асабийлик ёхуд руҳий ва жисмоний қаттиқ чарчаш туфайли юзага келар экан. Бу рақамлар кишини жиддий мулоҳаза юритишга мажбур қилади.
Заруратсиз баҳс-мунозаралар, ўз фикрини зўрлаб ўтказиш ёки тасдиқлатиш учун уринишлар, сўзамоллиги, маккорлиги, ҳийлакорлигини ишга солиб бошқалардан устунликка эришиш ёки зулм қилиш энг ёмон иллатлардандир. Бу йўл билан бошқаларни мағлуб қилишни ўйлаган кимсанинг ўзи ютқазади. Буюк мутафаккир Абу Ҳомид Ғаззолий айтганидай, «Баҳс-мунозара – ўзингни билимдон қилиб кўрсатиб, бошқаларни таҳқирлаш ниятида хатосини изҳор этиб, таъна қилишингдир». 
Ўз фикрингизни, тутган йўлингизни ёки қилмишларингизни ҳақ санаб, бошқаникидан устун қўйишингиздаги тортишувлар ҳам сизга яхшилик келтирмайди, бошқалар кўз ўнгида обрўйингизни тўкиб қўяди. Агар бу тортишув ҳақиқатни аниқлаш ва уни қарор топтириш учун бўлса нур устига нур бўларди. Аммо у ҳаққа қаршилик кўрсатиш учун ёки ҳақни англамай туриб қилинган бўлса, бундай тортишувдан узоқроққа қочган маъқул. 
Беҳуда баҳс-тортишувлар кишилар орасидаги хусуматни, яъни ёвлашишни, душманчиликни кучайтиради, холос. Айрим улуғлар айтишганки: «Хусуматдан кўра диёнатни кетказадиган, мурувватни камайтирадиган, қалбни машғул қилиб қўядиган бошқа нарсани кўрмадим». 
Аммо баъзи кишилар бошқачароқ, яъни «Инсон ўз ҳақ-ҳуқуқларидан тўла фойдаланиш учун тортишиб туриши ҳам керак-ку!», деб фикр юритишади. Бундай фикр соҳибига Имом Ғаззолийнинг қуйидаги сўзларини жавоб сифатида келтириш мумкин: «Билгинки, ноҳақлик билан, илмсиз бўлатуриб хусуматлашган кимсалар қаттиқ адашгандирлар». Буни маҳкама чоғида қайси томоннинг ҳақ эканини билмай туриб илмсизлик орқасидан хусуматлашиб кетган даъвогарнинг вакилига ўхшатиш мумкин. Ҳақни талаб қиламан деб ҳаддан ошилса, муросасизлик қилиб ёлғон гапирилса, хусуматчига азият-озор етказиш мақсадида ахлоқсиз сўзлар айтилса, бу ҳақиқат излаш эмас, балки унга нисбатан хиёнат бўлади.
Лекин худди шу ўринда масаланинг бошқа бир нозик томони ҳам бор: «Ҳамма билан муроса қилишим керак экан», деб ҳақсизликни, зулмни кўрганда индамай томошабин бўлиб туриш муроса эмас. «Одамлар билан яхши муносабатда бўлишим керак экан», деб эътиқодга, дўстларга, ҳақиқатга, ватанга, миллатга хиёнат қилиш муроса эмас. «Бировнинг дилини оғритмаслигим керак экан», деб аслиятдан, маънавий-тарихий илдизлардан, қадриятлардан, инсоф-диёнатдан воз кечиш муроса эмас.
Аммо ҳар ишда, ҳар қадамда ҳақ-ҳуқуқ талашиш, ҳаммадан ўзингиз каби иш тутишни, фикрлашни талаб этиш, бошқаларни ҳам ўз қолипингизга солишга уриниш яхшиликка олиб бормайди. Айтайлик, биров сизни ҳақоратлаб қаттиқ хафа қилди, ёки туҳмат билан дилингизни оғритди, ёхуд зўравонлик билан молингизни тортиб олди. Шунда қандай йўл тутган бўлардингиз? 
Аксари одамлар бу каби ҳолларда дарров ўзига азият, зулм етказган кимса билан даҳанаки жанг бошлашади, қилмишига яраша ўч олишга уринишади, уни мағлуб қилиш режаларини тузишади, ёмон мақсадлар билан хусуматлашишга киришишади. Оқил одамлар эса золимнинг бу иши хато эканини юзига айтишади, ёки иложсиз ҳолатларда зулмга сабр қилишади, Аллоҳдан уни тезроқ бошларидан даф қилишни сўрашади ёки зулмдан ҳам ҳикмат излашади.
Зулмнинг эса турлари кўп: алдов ва зўравонлик билан бировнинг молини тортиб олиш ҳам, етим молини ейиш ҳам, ўзгалар жонига қасд қилиш ва ўлдириш ҳам, бировни ҳақорат қилиш, лаънатлаш, унга туҳмат қилиш ҳам зулмдир. Қурби етатуриб қарзини тўлмай юриш ҳам, зиммасидаги қарзини инкор этиб ёлғон қасам ичиш ҳам зулмдир. Аёлининг маҳр, нафақа, кийим-кечак, озиқ-овқат таъминотини адо этмаслик ҳам зулмдир. Бир олимимиз ҳатто йўлчироқнинг (светофорнинг) қизил чироғида ўтиб кетишни ҳам ўзгалар ҳаққига зулмга тенглаштирган эди.
Бир шоир айтадики: «Қодир бўлсанг ҳам зулм қилма, чунки унинг охири надоматдир. Мазлум бедор бўлиб дуоибад қилади, сенинг кўзларинг ухлагани билан Аллоҳ ҳамиша бедордир». Донишмандлардан бири эса: «Заифларга зулм қилма, акс ҳолда энг ёвуз кимсалардан бўласан», деган. Ахлоқимиз қоидаларида айтилганидай, «Ҳақиқатни, тўғри сўзни тан олмаслик, бошқа кишиларни ўзидан паст санаш кибрдир». Кибрли одам эса энг ёмон хулқли кишилар сирасига киради. 
Ўтмишдаги ҳукмдорлардан Холид ибн Бармак ва унинг ўғлини ҳибсга олиб зиндонга ташлашганида ўғли: «Кечагина азиз эдик, бугун эса қўл-оёғига кишан урилган маҳбуслармиз», деган экан. Шунда Холид: «Эй ўғлим, мазлумлар туни билан дуоибад қилишган, биз бундан ғафлатда бўлганмиз, Аллоҳ эса ғофил эмасдир», деган.
Зулм кўрган кишининг муросасизлик қилмай, чегарадан чиқмай, саркашликни ва ғанимига зарар етказишни қасд қилмай қонуний йўллар билан уни «жойига тушириб қўйиши» ахлоқимизда ман этилмаган. Аммо барибир бошқалар билан ҳадеб хусуматлашмаган маъқул. Чунки хусуматлашаётганда тилни мўътадил адолат чегарасидан чиқармай ушлаб туриш мушкул иш саналади. 
Бундан ташқари хусумат қалбда бошқаларга нисбатан нафрат уйғотади, ғазабни кучайтиради. Ғазаб алангаланган пайтда эса хусуматлашаётганлар орасида гина-кудурат, адоват ва кек пайдо бўлади. Бири бошқасининг ғамидан қувонадиган, шодлигидан хафа бўладиган ҳамда бири бошқа бировининг иззат-нафси, ор-номусига тажовуз қилишгача борадиган бўлади. 
Шунинг учун бошқалардан ҳар қанча малол ва азият етганда ҳам бошқа чорангиз қолмагунча хусумат қиличларини яланғочламанг, ўч олишни режаламанг, ёмонликка ёмонлик билан жавоб қайтаришга шошилманг! «Жаҳли чиққан пайтда ҳам ўзини тия оладиган одам энг кучли одамдир».
Муроса санъатининг энг нозик нуқталаридан бири ҳам ҳар бир ишда, ҳамма ерда, ҳар вақт фақат ўзингизни ўйламай, худбинликдан чекиниб, бошқаларнинг манфаати ва иззат-нафсини эътиборга олиб муомала қилишдир. Эҳтимол, сизни бу сифатлар билан тарбия қилишмагандир, балки табиатингизда, фитратингизда бундайин фазилатлар йўқдир. Аммо барибир ҳамма билан бирдай яхши муносабатда бўлиш учун ана шу нозик сифатларни ўзлаштиришингиз, ўзингизни бу қаттиқ имтиҳонга тайёрлашингиз шарт. 
Чунки бу синовдан яхши ўтолмасангиз, ҳаётда кўп қийналишга, одамлар билан киришиб кетишда машаққат чекишингизга, оилангиз, ишхонангизда  фароғат-осойишталикдан маҳрум бўлишга маҳкумсиз. Ҳамманинг қаршисига қучоқ очиб чиқишга, ўқрайган юзларга табассум билан қарашга, қўполликка мулойимлик ва тавозеъ билан жавоб қайтаришга, азият етказганга яхшилик қилишга, сиздан ўзини олиб қочаётганларга яқинлашишга киришмас экансиз, сиз том маънодаги яхши инсон бўла олмайсиз!
 
* * *
Инсон умри ниҳоятда қисқа, дунё ҳаёти боқий эмас. Шу қисқагина умрни, бу тезда тугайдиган ҳаётни мазмунли, ўзгалар лаънатига учрамай, бошқаларга зулм етказмай, атрофдагиларнинг дилини оғритмай яшаб ўтиш кишидан катта куч, маҳорат ва йўқотишларни талаб этади. 
Аммо биз бу талабларга лоқайд бўлиб, фақат ўзимизни ўйласак, фақат ўз ташвишларимиз билан ўралашиб қолсак, одамлар билан муомала-муносабатларда муроса, келишув ва бағрикенглик қилолмасак, турмушимиз белаззат, кунларимиз машаққат, эришганимиз кулфат, топганимиз разолат бўлур эди. Ахлоқимизда таълим берилганидай, «Ёмон одамларга яхши муомала қилиш балонинг олдини олишдир».
Келинг, ҳозиргача қилган барча хато-камчиликларимиз, йўл қўйган ёмонликларимиз, одамларга қилган зулм-азиятларимизга тавба-тазарру қилиб, улар устидан катта чизиқ тортайлик-да, бугундан бошлаб янгича ҳаёт бошлайлик! Ҳамма билан бирдай яхши муносабат ўрнатишни, муроса санъатини эгаллашни, ёмонликка яхшилик билан жавоб қайтаришни ўрганайлик! Шунда ҳаётимиз файзли, турмушимиз мазали, кунларимиз мазмунли бўлади, ўзимиз эса икки дунё саодатини қўлга киритамиз!