Ҳажжожи золим ва зайтун сотувчи савдогар

• 

Ҳажжожи золим тарихда Ҳяжжож деб қайд этилган. Ҳажжож кўп зулмлар қилган. Бир куни унинг онаси:
— Эй ўғлим, қандай жон берасан? Сен жаҳаннамда қандай ёнасан? Мен она бўлиб қандай чидайман? Одамларни нега бунчалик ноҳақ ўлдираверасан? — деди.
Ҳажжож шунда кўшки айвонига чиқди ва ўтиб кетаётган бир одамни «бу ёққа кел» деб чақирди. Ул одам қўрқиб аста кела бошлади. Қўрққанидан оёғида зўрға турар, қалтирарди. У Ҳажжожнинг олдига чиқиб келди.
Ҳажжож:
— Сен қўрқма. Зулм қилмайман, онамга сўз бердим, ишим бор. Нима иш қиласан? — деб сўради.
— Мен зайтун билан савдо қиламан, — деди ул одам.
Ҳажжож:
— Бир туя зайтундан қанча ёғ чиқади, бир қадоқдан қанча, бир тупидан қанча ёғ чиқади, - деб сўради.
Ул одам бирма-бир жавоб берди. Ҳажжож:
— Сен яхши савдогар экансан, ишинг, маслагингнинг нозик жойларини яхши билар экансан. Мусулмонмисан? — деб сўради.
— Ҳа, мусулмонман, — деб жавоб берди ул одам. Ҳажжож:
— Исломнинг нечта шарти бор?
Ул одам:
— Уч, - деди.
— Имоннинг шарти қанча? - сўради Ҳажжож.
— Тўрт, — жавоб берди ул одам. Ҳажжож:
— Ғуслнинг фарзи қанча? — деб сўраганда ул одам:
— Ўн, — деб жавоб берди.
Ҳажжож ул одамдан йигирма тўрт савол сўради. Тўғри жавоб ололмади. Ҳажжож онасига аччиқ гапирди: «Кўряпсанми, онажон, Тангри мени бундай ўзларига зулм этган одамларни тарбиялашга юборган. Мен золим эмасман, асл золим улар. Уч кунлик умри учун бир туп зайтундан қанча ёғ чиқишини билади-ю, инсонлигининг асоси бўлган динини ҳеч билмайди. Бир гўдак биладиган ўттиз икки фарзни билмайди. Абадий ҳаёти учун умрининг бир дақиқасини бермайди».

Юсуф Товалийнинг
"Ҳикматлар хазинаси" китобидан